KISHA SHËN DHIMITRI

 Në pjesën lindore e qytetit të Gostivarit gjendet kisha më e vjetër Sh. Dhimitri. Në mesjetë në vendin e saj, paraprakisht ka ekzistuar një manastir i madh. Manastiri, gjatë kohën e pushtimeve turke të këtyre viseve, është shkatërruar. Mbi themelet e manastirit të shkatërruar në vitin 1840 është ndërtuar kjo kishë.

Kjo kishë është kishë një anijatshe harkore në formë drejtkëndore në ndërtimin e së cilës hyjnë altari me një apsidë të madhe e cila lartë përfundon me gjysëmkube, ndërsa anash me dy apsida të vogla të tërhequra në të cilat janë të vendosura proskomidia dhe dhjjakonikoni  (ruajtja e relikëve). Në pjesën e sipërme të altarit majtas dhe djathtas ka nga një dritare të vogël katrore, ndërsa në apsidën e madhe një dritare shumë e ngushtë por e gjatë. Në mesin e apsidës kryesore është vendosur trapezaria e nderit mbi të cilën qëndron kryqi me Krishtin e kryqëzuar në dimension më të madh. Muret e altarit nuk janë të vizatuara.

Naosin e kishës e përbëjnë shtyllat me madhësi masive të cilat janë të instaluara në themelet e mureve anësore të naosit dhe mbi shtylla shtrihet kubja e madhe. Anash (majtas dhe djathtas) në naos gjenden dy dritare më të vogla në formë katrori me korniza druri dhe grila metalike. Nga ana e djathtë e naosit gjendet froni i gdhendur në dru, ndërsa pranë tij është e vendosur një derë e vogël dytësore (ajo në fakt ka qenë dera kryesore e kishës së vjetër, gjendet në anën jugore) pranë hyrjes në këtë derë nga ana e brendshme është e vendosur afreska e patronit të kishës Sh. Dhimitri (e dëmtuar). Në kufirin me narteksin djathtas gjendet bunari me ujë kurues. Bunari është i thellë 4 metra por për fat të keq sot nuk ka ujë. Sipas gojëdhënave popullore ”Uji është hidhëruar dhe është zhdukur“, e kjo i referohet asaj se për këtë kishë nuk është mbajtur llogari, respektivisht ajo ka qenë në një gjendje dëshpëruese. Pikërisht bunari ka ikonën e cila e përshkruan vetinë kuruese të ujit. Nga ana e majtë e naosit, në murin me disa shkallë është vendosur këndi i vogël i këndimit për lexim të ungjillit, kurse para tij është vendosur një baldahin druri në të cilin janë vendosur disa ikona.

Para naosit gjendet narteksi me dimensione më të vogla i cili lartë përfundon me kube në formë të çrregullt në të cilën gjendet një dritare e vogël gjysëmrrethore. Narteski nuk është pikturuar. Në hyrjen e narteksit nga ana e brendshme majtas  (në maqedonisht) dhe djathtas (në gjuhën e vjetër sllave) pranë derës janë vendosur pllaka mermeri me tekst për rinovimin e kishës dhe afresket në të. Hyrjen në narteks e përbëjnë dera njëkrahëshe harkore prej druri dhe dy – tri shkallë tatëpjetë për dallim nga niveli i tokës. Kjo na përkujton edhe kohën kur është ndërtuar kisha – respektivisht nën okupimin turk kur kishat krishtere nuk kanë guxuar të dominojnë në lartësi por dy – tri shkallë më poshtë në tokë. Dyshemeja e kishës është e ndërtuar prej pllakave paksa të vogla të mermerit, ndërsa muret e kishës janë më të gjera dhe janë ndërtuar nga blloqe gurësh të daltuar dhe llaç gëlqeror, kurse pullazi me qeramidhe të kuqe.

Mbi derën hyrëse të narteksit ngrihen dy shtylla guri të lidhura me kurorë guri (në maje me kryq) ku është vendosur kambanorja në vitin 1924.

Tempulli i shenjtë Sh. Dhimitri për të parën herë është pikturuar në vitin 1867. Sipas afreskeve dhe ikonografisë ato i kanë takuar zoografit nga fshati Tresonçe, Dimitar Kresteviç – Diço Zoograv (1819-1872/73) i cili ka punuar në atë kohë në Gostivar dhe rrethinë. Së pari drugdhendës i cili ka mësuar prej të atit të vet, ndërsa aty nga mosha 30 vjeç ka filluar të merret me pikturë duke i ndihmuar një zoografi (vllah).

Për të dytën herë afresket në kishë janë riparuar në shtator të vitit 1976, në kohën e metropolitanit Zoti – Zoti Ciril, dhe me angazhimin e protojerej stavrofor Evtim Popovit dhe këshillit kishtar të qytetit të Gostivarit në atë kohë.

Altari i naosit është i ndarë me ikonostas. I tërë ikonostasi është i mbushur me ikona në tre rende. Duke nisur nga baza janë ikonat e shenjtorëve në formë më të madhe, e mbi to është vendosur një cohë e gdhendur në dru. Në vijën e parë në formë valore në secilin hark ka paraqitje të engjëjve (serafimëve) me flatra, kurse secilin hark e karakterizon nga një shpend petrit me krahë të hapur sikur rrinë pezull. Ndërsa në vijën e dytë të cohës së gdhendur në dru paraqiten hardhitë me rema rrushi, nga ndonjë shpend dhe rrathë të ndërthurur në formë rrjeti. Në rendin e dytë të ikonave të ikonostasit gjenden ikona me madhësi më të vogël me skena biblike. Ndërsa në rendin e tretë akoma më të vogla për nga forma për dallim nga ikonat paraprake prej të cilave në mes është ikona e Jezu Krishtit dhe nga të dyja anët janë apostujt (nxënësit e tij) deh shenjtorë të tjerë. Më lartë ikonostasi përfundon me kryq të madh në të cilin është paraqitur Kryqëzimi i Krishtit ndërsa në majë të kryqit është paraqitur një pëllumb (Shpirti i Shenjtë). Në bazën e kryqit në një medaljon është paraqitur koka e njeriut me dy eshtra të kryqëzuara, ndërsa anash janë gdhendur ornamente me elemente florale dhe dy dragonj me krahë mbi buzët e të cilëve ngrihen ikonat e Sh. Hyjlindëses dhe Sh. Magdalenës. Në mes të ikonostasit janë portat mbretërore nga druri në të cilat në gdhendje të thellë janë prezantuar elemente florale, shpendët, skena nga bibla – amaneti i shpalljes.

Nga ana e majtë e portave mberëtrore është Hyjlindësja me dorë të artë ndërsa me dorën tjetër e mban Jezu Krishtin me aureolë të artë. Kurse nga na a e djathtë e derës është paraqitur Jezu Krishti.

Në majë të naosit te kubja e madhe në të cilën dominon paraqitja e Jezu Krishtit Pantokratorit (me shtat të madh) i cili bekon. Nën të, në një kurorë rrethore janë pikturuar engjëjt, trapezaria e nderit dhe skena të tjera. Ndërkaq në kurorën e tretë të kubes është paraqitja e Etërve të shenjtë, dhe nën to në të katër shtyllat më lartë janë paraqitur katër ungjilltarët (Mateu, Marku, Luka dhe Gjoni). Në dy muret e naosit gjenden afreske, gjegjësisht figurat e shenjtorëve (në kangjellat e dritareve të vogla) ndërsa në muret janë figurat e shenjtorëve, paraqitje nga Bibla (Gjyqi i tmerrshëm), skena tortura e Jezu Krishtit (Krishti para Pilatit) dhe të tjera.

Para hyrjes së kishës në kohën më të re, me donacione të qytetarëve është ndërtuar një kuzhinë e vogël dhe trapezari e cila shfrytëzohet për të shtruar ushqim gjatë përshpirtjeve për nder të të ndjerëve. Rreth kishës në një sipërfaqe të madhe shtrihen varrezat ortodokse ndër të cilat edhe më të vjetrat në qytetin e Gostivarit, si dhe varre në kohën e LNÇ-së.

SHTËPIA E BOLETINIT

Shtëpia e Boletinit e cila njihet edhe si shtëpia e Beut, është një ndër shtëpitë më të vjetra në Gostivar. Mendohet se është ndërtuar ne shekullin e XVII nga beu i asaj kohe në qytet, e cila karakterizohet edhe si shtëpia e të pasurve të kohës.

Objekti në të kaluarën ka qenë kompleks me dy shtëpi të ndara, “selamllëkun” (shtëpi për burra) e cila me pasazh ishte lidhur me “haremllëkun” dhe (shtëpi për gra ).Selamllëku ka qenë i vendosur me një vijë me rrugën dhe me oborr të vogël para saj. Anësh, në pjesën lindore ka qenë i ngjitur me një objekt tjetër, kurse në anën perëndimore qëndron pasazhi nga i cili hyhet në oborrin е brendshëm. Hyrja për në oborr të haremllëkut bëhet nga një pasazh shtesë. Objekti ka vetëm një fasadë mbresëlënëse, për të tjerat mund të thuhet se janë të “verbra”. Në fasadën veriore ka dy dritare në etazhin e dytë dhe një në përdhesen. Shtëpia është e organizuar me përdhese, katëshen dhe kullën e vrojtimit.

Në fasadën kryesore paraqitet porta me dy krahë, thjeshtë të dekoruara me harqe (qemerë) gjysmërrethore të cilat janë të pranishme në portat dhe dritaret e fasadës. Porta në këndin e majtë është më e madhe dhe shërben si hyrje për në pasazh, kurse në këndin e djathtë është më e vogël dhe hyhet në shtëpi.

PËRDHESA

Nëpërmjet tri shkallëve hyhet në tremen (hajatin) e mbyllur. Tremja (hajati) është hapësirë komunikimi, në të majtën e saj është dhoma e mysafirëve (halveti), në të djathtë janë shkallët nëpërmjet së cilave lidhet kati. Dhoma e pritjes (halveti) është shfrytëzuar për pranimin e mysafirëve në periudhën dimërore dhe qëndron në pjesën e përparme të shtëpisë, në fasadën kryesore.

Në katëshen arrijmë nëpërmjet shkallëve të drurit, parmaku i shkallëve është prej druri, të punuara në formë të thjeshtë dhe të vendosura në formë vertikale, me kombinim të kthesave dhe lëvizje të lakuar.

Në kat është çardaku i mbyllur, i cili shërben për pushim dhe komunikim. Prej çardakut hyhet në dy dhoma të cilat janë vendosur në pjesën e përparme të shtëpisë në fasadën kryesore.

Funksionimi i këtyre dhomave për pritje dhe ndenje të mysafirëve, imponon ekzistimin e minderit dhe “Qyshk-un” i cili erkerisht është i formësuar,pjesërisht i mbyllur me tre mure të jashtme në të cilat janë vendosur dritaret.Minderi qëndron pranë murit me dritare ”Qyshkut”,i cili paraqet pjesën më të ngritur të dyshemesë shërben për tu ulur dhe rrallë për të fjetur gjatë netëve të verës.

Theksimi në fasadë i këtyre dhomave është kryer me erkera (ballkone të mbyllura), të cilat njëkohësisht e zmadhojnë sipërfaqen e dhomave. Me vendosjen e dritareve në muret anësore të tyre, ballkonet e mbyllura ofrojnë mundësi për rritjen e horizontit të pamjes.

Dritaret janë vendosur në ritëm nga tre në secilën dhomë. Dritaret janë dypalëshe, nga jashtë janë në formë të drejtkëndëshit të përfunduara me formë të gjysmërrethit, kurse nga brenda janë me dy krahë me xham dekorativ (Vitrazh). Ndriçimi bëhet nga një dritare e vendosur në anën veriore të murit e cila ka pamje kah oborri.

Tavanet janë të rrafshëta, prej dërrasave, të punuara në mënyrë të thjeshtë me borde të profilizuara, në mes paraqitet dekorimi me performancë të rozetës.

VEND VROJTIMI (BELVEDERE)

Prej çardakut të mbyllur, nëpërmjet shkallëve të ngushta prej druri arrihet në korridorin e ngushtë i cili të çon në një dhomë të vogël. Qëllimi i kësaj dhome ndoshta ka qenë e paramenduar si vend vrojtim.

Vend Vrojtimi (Belvedere) është e vendosur mbi dy dhomat e katëshes e tërhequr jashtë fasadës së përparme jugperëndimore.

Si kurorë e të gjithë ndërtimit është çatia e Belvederes, e cila është dyanësore me strehë të gjerë dhe të hedhur, kurse në pjesën ballore të fasadës është formuar tamburaja. Pilastrat të vendosura vertikalisht imitojnë shtyllën klasike. Shtyllat përfundojnë me kapitela të stilizuara, në të cilat mbështeten kurorat e kulmit.

Muri i fasadës është i përpunuar me elemente dekorative prej llaçi me profilizime të ndryshme. Në tambur është punuar një dekorim me mbishkrim arab, në formë rrethore me ngjyra pastele.

MATERIALET E NDËRTIMIT

Gjatë ndërtimit të këtij objekti janë shfrytëzuar materiale tradicionale të asaj kohe, që do të thotë përdhesja është prej guri, katëshja me konstruksion të ndërlidhur të drurit, konstruksioni ndërmjet kateve është realizuar prej trarëve të drurit,të cilët nga ana e sipërme marrin veshje me dërrasa për sipërfaqen e dyshemesë dhe tavanit. Konstruksioni i kulmit është me dërrasa, në dy ramje dhe me pajisje shumëkëndëshe. Kulla e vrojtimit ka kulm të veçantë të mbuluar me qeramidhe.

XHAMIA E FSHATIT SIMNICË

Sa i përket ndërtimit të xhamisë në fshatin simnicë nuk kemi burime të shkruara, andaj do të bazohemi vetëm te burimet gojore, sipas të cilave xhamia është ndërtuar kah viti 1850. Duke u bazuar po në të njëjtat burime, xhamia në fillim ka qenë e ndërtuar në formë të thjeshtë pa minaren me çatinë prej kashte, kurse pamjen që ka sot e ka fituar në vitet e mëvonshme me intervenim të pjesshëm. Në vitin 1920, me iniciativë dhe vetëfinacim të vëllezërve tahir dhe miftar gjika ndërtohet minarja e xhamisë, ndërkaq në vitin 1980 intervenohet në pullazin prej kashte duke e mbuluar atë me qeramide.edhe pse kjo xhami që nga origjina e saj ka pësuar ndryshime ka arritur të ruajë në tërësi vlerat arkitektonike. Xhamija ka qenë në funksion deri më vitin 2003 kur është ndërtuar xhamia e re.

PËRSHKRIMI I OBJEKTIT

Xhamia përbëhet prej një hapësire në trajtë drejtëkëndëshi.sistemi konstruktiv i xhamisë është tradicional, që do të thotë themelet dhe muretјаnë ndërtuar prej guri, konstruksioni i kulmit është prej druri.çatia paraqitet me shtrirje në të gjitha këndet e fasadës i mbuluar me qeramide.

Theksim vertikal xhamisë i jep minarja me një sherife e cila gjendet në këndin jugperëndimor të xhamisë, konstruksioni i saj është ndërtuar me gur bigori kurse pjesa më e lartë që paraqitet në formë piramidale është e punuar me teneqe të cinguar.

Në anën veriperëndimore të xhamisë gjendet hajati i cili qëndron në katër shtylla prej druri. Hajati shërben për falje të namazit dhe lutje (në rastet kur brenda në xhami nuk ka vend apo besimtarët arrijnë me vonesë) dhe nga kjo pjesë hyhet në brendi të xhamisë hapësira e brendshme ndriçohet nga dritaret të vendosura në katër anët e mureve konstruktive, sipërfaqet e mureve janë dekoruar me piktura murale, dhe citate nga kurani..

MAHVILI

zë vend në anën veriperëndimore mbi hyrjen në sallën e lutjeve në tërë gjerësinë e saj. Ai qëndron mbi pesë shtylla të profilizuara nga druri. Në mahvil arrihet nëpërmjet shkallëve, që gjenden në anën perendimore të xhamisë.

MIHRABI

gjendet në mes të murit juglindor dhe çdoherë është i orientuar drejtim të mekës, ky element është i futur në mur, në formë nike në pjesën e sipërme gjysmëkonike.pjesa e poshtme e mihrabit është i zbukuruar me dërrasa të vendosura në mënyrë vertikale, kurse në pjesën e mbetur paraqiten elemente dekorative me motive lulesh dhe shkrime në gjuhën arabe. Të drejtuar nga mihrabi, imami dhe besimtarët bëjnë lutjet e përbashkëta fetare.

MIMBERI

I vendosur në këndin perëndimor të xhamisë i tëri është prej druri, i pajisur me shkallë me një derë të mbuluar me perde. Shfrytëzohet për predikime fetare prej ku të premteve dhe në dy ditët e para të dy bajrameve, imami mban predikime të posaçme.

Në aspektin arkitektural,hapësinor, strukturor dhe dekorativ xhamia ruan të gjitha tiparet që nga koha e ndërtimit.

E ndërtuar në këndin qendror të qytetit të Gostivarit. Sahat Kulla ofron një pamje të mrekullueshme të arkitekturës osmane, gjithashtu ky monument kulturor historik  paraqitet edhe si simbol I qytetit të Gostivarit. Me karakteristikat e veta arkitektonike, tipologjike dhe stilistike fiton një vlerë të veçantë historike. Ky objekt u ka rezistuar trazirave të ndryshme  kohore duke arritur të ruajë të gjitha format autentike të ndërtimit.

Sa i përket kohës së ndërtimit të Kullës së Sahatit, për këtë flet Mehmed Zeki Ibrahimi në Gazetën El HILAL në tetor të vitit 1988, i cili thotë se elementet arkitektonike dhe stilistike i takojnë shekullit XVII. Gjatë renovimit të objektit që është bërë në vitin 1834, para hyrjes së derës është vënë një pllakë  me një mbishkrim me alfabetin osman, në të cilën shkruan se donatori i Kullës së Sahatit është Ismail Aga  djali i  Haxhi Jusuf Agës.

Në kohën kur është ndërtuar Kulla e Sahatit, të gjitha objektet e qytetit ishin më të ulta, kështuqë Kulla paraqiteshte si dominante  me  qetësinë dhe siluetën e saj gjithashtu edhe si faktor organizues i qytetit.

Kulla e Sahatit të Gostivarit, në fillim ka pasur vetëm orën mekanike dhe këmbanën që me tingujt e saj ka shënuar orët. Sipas burimeve gojore të gostivarasve më të moshuar, Sahat Kulla, në veçori  konstruksioni I drurit të saj është djegur në kohën e Luftës së Pare Botërore. Sipas një fotografie që është ruajtur nga vet qytetarët e Gostivarit, që nga egzistimi I saj i mëparshëm kanë ngelur vetëm gurët e zhveshur të mureve të Kullës. Gjatë rekonstruimit që është bërë në vitin 1986, nga enti për mrojtjen trashëgimisë kulturore, janë bërë ndryshime në radhitjen e komponentëve për çka autori Mehmed Zeki Ibrahimi ka vërejtjet e veta pasi është bërë një gërshetim i elementeve të  arkitekturës bizantino – islame.

Përshkrimi i kullës

Pjesa bazore e Kullës së Sahatit paraqitet në formë të katrorit me dimensione 5,60m x 5,60m, e ndërtuar prej gurit të përpunuar, me fuga të lidhura me llaç gëlqerorë. Katër skajet e kullës janë të ndërtuara me gurë gëlqerorë që ndikojnë si në stabilitetin ashtu edhe në pamjen estetike të objektit. Në anën jugperendimore gjendet dera hyrëse e Kullës së Sahatit,  kurse nga një hapësirë e vogël në pjesën e mesme janë vendosur shkallët prej druri, që mundësojnë kalimin në gjashtë nivele të objektit. Për ndriçimin e hapësirës është vendosur nga një dritare në çdo etazh të dytë të Kullës.

Forma katëranësore e kullës që ka lartësi prej 6.8m,  transformohet në trup  tetëkëndore që arrin lartësinë prej 13,70 m, ku mbaron me një kurorë të vogël të thjeshtë e veshur me kallaj bakri. Mbi prizmen tetëkëndore të gurit është ndërtuar një tjetër prizëm tetëkëndore prej druri, ku ka qëndruar ora mekanike. Pjesa ku bashkohet kontruksioni i gurit dhe i drurit, ndahen me bordure. Tetë shtyllat dhe çatia piramidale formojnë çardakun e vogël, gjithashtu në mes të çatisë është ngritur një tambur i hapur dhe i vogël me tetë shtylla të drurit në të cilën ndodhet këmbana e orës. Pjesa e drurit të Kullës së Sahatit është mbuluar me rekonstruimin që është bërë në vitin 1986, me të cilën ka arritur të ruajë pamjen e jashtme të vjetër.

Materijalet e shfrytëzuara për ndërtimin e këtij objekti në mënyrë precize e ndajnë Kullën në dy pjesë, të cilat bukur ambijentohen me sipërfaqen përreth, në atë mënyrë potencohet madhështia e  saj arkitektonike, kulturore .

Me rekonstruimin e fundit që është bërë nga ana e qendrës nacionale  për Konservim në Gostivar, Kulla e Sahatit fitoi një trajtim të ri me çka i mundësoi objektit sërish të ringjallet  dhe të jetë qendër e ngjarjeve kulturore në qytet.